Η ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 7

ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΡΕΛΛΑ

Κάποτε ήταν οι λεπροί, οι ομοφυλόφιλοι, οι μάγισσες, τώρα στο νέο Δυτικό αστικό τοπίο που αναδύθηκε μετά την ουμανιστική Αναγέννηση, είναι εν γένει οι φτωχοί, οι ανέστιοι και οι άνεργοι που ο ίδιος αυτός ο καπιταλιστικός  κόσμος παράγει. Στο όνομα λοιπόν της υπεράσπισης της κοινωνικής ευταξίας, στο όνομα δηλαδή της υπεράσπισης της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, ακόμα και της υγείας του κοινωνικού συνόλου, θα επιχειρηθεί κατά τον 17^ο αιώνα ο «μεγάλος εγκλεισμός» των ζητιάνων, των περιπλανώμενων, των εξαθλιωμένων φτωχών, των αναπήρων, των αρρώστων, των πορνών και των τρελών, χωρίς καμιά διάκριση, στα νοσοκομεία-άσυλα.

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ

Ο «μεγάλος εγκλεισμός» σημάδεψε βαθιά τις σύγχρονες κοινωνίες στο βαθμό που αποτέλεσε πρότυπη μέθοδο αντιμετώπισης της αποδιδόμενης στους επαίτες και φτωχούς κοινωνικής απειλής και επίτευξης της κοινωνικής ισορροπίας.

Στο μεταγενέστερο 19^ο αιώνα, αν και επιχειρήθηκαν κάποιοι διαχωρισμοί (οι διανοητικά ασθενείς στο άσυλο, οι νέοι στα αναμορφωτήρια, οι κακοποιοί στη φυλακή, οι άρρωστοι στα νοσοκομεία), ωστόσο αυτή η πολιτική ελέγχου διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσε αντικείμενο ορθολογιστικής διευθέτησης και «εξανθρωπίστηκε» μέσω της επιβολής και επέκτασης της πειθαρχίας και επιτήρησης των εγκλείστων.

Στον αιώνα της προοδευτικής επικράτησης του φιλελευθερισμού ο οποίος στηρίζεται και αναγορεύει τον ατομικισμό  και την ατομική ευθύνη σε ανώτατη κοινωνική αρχή, η επαιτεία, η εξαθλίωση και η φτώχια, γίνονται αντιληπτές ως αποτέλεσμα μιας εκούσιας συμπεριφοράς ως συνέπεια μιας σειράς ηθικών ελλείψεων, με πρωταρχική εκείνη της προνοητικότητας, ως μια «κοινωνική παθολογία».

           

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, για την απάμβλυνση των ακραίων διαστάσεων αυτής της εξαθλίωσης, για την αποτροπή των επικίνδυνων και ανατρεπτικών καταστάσεων στις οποίες μπορεί να οδηγήσει, για την καθησύχαση των κοινωνικών φόβων που προκαλεί, η ηθικοποίηση των εξαθλιωμένων, δηλαδή η μετάδοση σ’ αυτούς εκείνων των κυρίαρχων κοινωνικών αξιών και προτύπων που αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ζωής των ανώτερων και μεσαίων τάξεων, θα προκριθεί ως το πλέον αποτελεσματικό «θεραπευτικό μέσο».

Μαρία Κορασίδου

«Ελευθεροτυπία» Ιστορικά, 16.12.2004

Ο όρος του «μεγάλου εγκλεισμού» καθιερώθηκε από τον Michel Foucault, στο πρώτο και διασημότερο έργο του «Ιστορία της τρέλλας στον κλασσικό αιώνα» που εκδόθηκε το 1961. Ολοκληρωμένος ο τίτλος είναι «Folie et deraison: Histoire de la folie à l'âge classique», όπου folie είναι η τρέλλα όπως την ονομάζουν οι αστοί, και deraison είναι ο παραλογισμός όπως τον καταλαβαίνουν οι ίδιοι οι «τρελλοί».

Ο Φουκώ εξετάζει τις ιδέες, τις πρακτικές, τους θεσμούς, την τέχνη και τη λογοτεχνία, σ’ ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της τρέλλας από τη Δύση, ξεκινώντας από τον Μεσαίωνα και τη φοβία για τους λεπρούς. Στον 17^ο αιώνα, κι αναφέρεται πια στο φούντωμα της Αναγέννησης, τα μέλη της κοινωνίας που συμπεριφέρονταν «παράλογα» ό,τι κι αν αφορά αυτός ο όρος, αποπέμπονταν από την οργανωμένη «λογικά» κοινωνία. Στον 19^ο αιώνα πια, κι όταν ο Διαφωτισμός έχει διαδοθεί σ’ όλη την Ευρώπη, η τρέλλα αντιμετωπίστηκε ως ψυχική ή νοητική ασθένεια.  Και παρ’ όλο που οι νέες αυτές «επιστημονικές» μέθοδοι επικαλούνται τον ανθρωπισμό, ο Φουκώ πιστεύει πως είναι εξ ίσου βάρβαρες, αφού χρησιμοποιούν τη βία (ζουρλομανδύας, κρύα ντους, και αργότερα ηλεκτροσόκ ή λοβοτομή) με την βάσανο του «εγκλεισμού» ή-και της αποπομπής όσων αντιστέκονται κατά ή ήσαν εκτός της λογικής του κοινωνικού Συστήματος.

Η «τιμωρία» (κατά τον Φουκώ πάντα) του «τρελλού», σκοπό έχει να τον κάνει να υποταγεί στη «λογική» της κοινωνικής τάξης, και ν’ απαρνηθεί την ενδιάθετη αλήθεια της τρέλλας του. Δηλαδή, τη δική του «αλήθεια».

Από τις θέσεις του Φουκώ, ξεπήδησε στην κορύφωση της δεκαετίας του 1960 η εντυπωσιακή πρόταση του Ronald David Laing, που ασχολήθηκε κυρίως με την ίδια την έκφραση του λόγου των «τρελλών». Διαπιστώνει ο Laing πως η «ομιλία» των τρελλών φαίνεται παράλογη, έχει όμως έναν δικό της κώδικα ανάγνωσης και κατανόησης, που είναι μάλιστα διαφορετικός για τον καθένα. Την «τρέλλα» την προκαλεί η ίδια η κοινωνία (και η οικογένεια) με τους καταπιεστικούς μηχανισμούς, και που έρχεται εκ των υστέρων να την ονοματίσει «παρανοηκότητα».

Ο D. H. LAING

Ο ψυχίατρος Laing ξεκίνησε ως αυστηρός μελετητής και σχολιαστής της σχιζοφρένειας για να φθάσει στην εξής απλή και συγκλονιστική διατύπωση: σε έναν κόσμο όπου οι υγιείς άνθρωποι σκότωσαν τα τελευταία μόνο 50 χρόνια εκατό περίπου εκατομμύρια υγιείς συνανθρώπους τους, η αβέβαιη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην διανοητική υγεία και την ψυχοπάθεια δεν σημαίνει πλέον απολύτως τίποτε.

                        (…)

Πράγματι, για τον Laing αρχίζει κανείς να είναι λίγο περισσότερο τρελλός από τους άλλους από την στιγμή που οι άλλοι αρχίζουν να τον δείχνουν με το δάχτυλο ως «ανώμαλο».

(…)

 «Η είσοδος στην ψύχωση είναι μία αυθόρμητη προσπάθεια ιάσεως» που ακριβώς διακόπτεται από τις «δραστικές» θεραπείες που επιβάλλουν οι ψυχίατροι στην συντριπτική τους πλειοψηφία.     

Βλάσης Ρασσιάς

Πειραματικό τεύχος “Speak out”, αρ. 0

Πεποίθηση του Laing είναι πως «τρελλός» είναι κάποιος που μόλις επέστρεψε από ένα σαμανικό ταξίδι, κι έγινε (πιθανότατα) σοφότερος και πιο συναισθηματικός απ’ ό,τι ήταν πριν. Εχθρεύεται ένα Σύστημα που πολεμάει τη δική του λογική, και κατά συνέπειαν το Σύστημα τον τσακίζει με τη ρετσινιά της «τρέλλας».

Αυτή η άποψη έχει ως τρανό επιβεβαιωτικό παράδειγμα την υπόθεση του Antonin Artaud. Ο μέγιστος αυτός επαναστάτης θεατράνθρωπος («Το θέατρο και το είδωλό του»), πολεμήθηκε βίαια από τους ίδιους τους λογίους συντρόφους του με επικεφαλής τον Andre Breton, και μάλιστα για λογαριασμό του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Εγκλείστηκε σε ψυχιατρείο, και τον βασάνισαν με ηλεκτροσόκ για να… λογικευτεί. Ο Artaud κατά πάσαν βεβαιότητα, αυτοκτόνησε.

Μέσα σ’ αυτή την κόλαση που του επεφύλαξε η νομοταγής κοινωνία, ο περιπλανώμενος για να αμυνθεί και επιβιώσει, είναι υποχρεωμένος –όποτε του δοθεί η ευκαιρία και του το επιτρέψει η νηφαλιότητα- να «οργανωθεί» μαζί με άλλους ομοίους του περιθωριακούς, για να συγκροτήσουν τη δική τους κοινότητα. Αυτό που τον κάνει ν’ «αναγνωρίσει» τους δικούς του ανθρώπους, να βεβαιωθεί δηλαδή πως δεν είναι «τρελλός» όπως λένε οι άλλοι, είναι η επι-κοινωνία μαζί τους. Κι αυτό το πετυχαίνει, γιατί οι κωδικοί της γλώσσας του παραλόγου ή α-λόγου, μετατρέπονται σε μυστικούς κώδικες διαισθητικής (και συνωμοτικής φυσικά) επικοινωνίας.

Είναι μία δι-αισθητική «λογική» μπορούμε να πούμε, που δεν έχει ανάγκη από επιχειρήματα και αποδείξεις, αλλά προχωράει άμεσα σε συνειρμούς που φαίνονται –στους ορθολογιστές- ασύνδετοι. Είναι μία λογική που έχει μεγαλύτερη σχέση με το αίσθημα και τον ενδιάθετο λόγο, παρά με τον έναρθρο που χρησιμοποιείται από την οργανωμένη κοινωνία.

Έτσι, μία κοινότητα περιθωριακών οργανώνεται με τους δικούς της (άγραφους) νόμους και ανθρωποκεντρικούς κανονισμούς με σεβασμό στην αξία του ανθρώπου και του συνανθρώπου  που συμπάσχει, και η αξία αυτή δε μετριέται με το χρήμα και την ιδιοκτησία όπως γίνεται στην αστική κοινωνία, αλλά με το αίσθημα, με το ήθος και με την ποιότητα της συμπεριφοράς των άλλων περιπλανόμενων –και για τούτο ανέστιων- «περιθωριακών».

Είναι αρκετό αυτό το ήθος του περιθωριακού, για να του αναγνωρίσομε και την «εθνική συνείδηση» που επικαλείται η παράπλευρη οργανωμένη και «νόμιμη» κοινωνία; Η ιστορία έχει δείξει πως αυτές οι ομάδες ή μπουλούκια των περιθωριακών, δρούσαν πάντα αυθόρμητα στην πρωτοπορία των εθνικών αγώνων, κι αυτό έχει μεγαλύτερη αξία από την αναγκαστική επιστράτευση στην οποία καταφεύγουν τα καθεστώτα.

Είναι φυσικό αυτό, αφού οι «περιθωριακοί» είναι παιδιά της ίδιας κοινωνίας, που συγκροτήθηκε στη βάση της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, όταν μάλιστα αυτή η συνείδηση απαιτεί ήθος και αίσθημα που αυτοί διαθέτουν. Αν και αποδιωγμένοι από τη «κακούργα κοινωνία», δεν απαρνιούνται την «μητέρα πατρίδα».